11. Δημοκρατικοί και Ολιγαρχικοί στην Κλασική Αθήνα

Έχει, μελετώντας την αρχαία ελληνική πολιτική ιστορία, σημασία να εξετάσουμε, εφόσον τα δύο αυτά πολιτεύματα «σηματοδοτούν»  τους κλασικούς αιώνες, και πώς ο φιλόσοφος Αριστοτέλης (φωτογραφία), στα «Πολιτικά» (μετάφραση: Β. Μοσκόβης ), επιχειρεί, τον 4^ο αι. π.Χ., να προσδιορίσει και να διακρίνει το Ολιγαρχικό πολίτευμα από το Δημοκρατικό: «Ολιγαρχία υπάρχει όταν την υπέρτατη εξουσία στο κράτος κατέχουν οι πλούσιοι, και Δημοκρατία αντιθέτως υπάρχει, όταν την εξουσία αυτή ασκούν όχι αυτοί που έχουν μεγάλη περιουσία, αλλά οι άποροι. Η πρώτη, λοιπόν απορία αφορά τον ορισμό. Αν υποθέσουμε δηλ. ότι η πλειοψηφία που συμβαίνει να αποτελείται από πλούσιους, κατέχει την εξουσία (έχουμε τότε Ολιγαρχία;). Έχουμε, λέμε, Δημοκρατία όταν την εξουσία κρατούν τα πλήθη. Όταν όμως, αντιθέτως, συμβεί οι άποροι να είναι λιγότεροι από τους εύπορους αλλά πιο γενναίοι απ' αυτούς και κατορθώσουν να καταλάβουν την εξουσία, τότε δε θα έχουμε Δημοκρατία αλλά Ολιγαρχία, αφού Ολιγαρχικό είναι το πολίτευμα όπου οι λίγοι καταδυναστεύουν τους πολλούς; Φαίνεται επομένως από τις παραπάνω περιπτώσεις ότι οι ορισμοί που δώσαμε για τα πολιτεύματα δεν είναι σωστοί.

Αλλά κι αν πάλι συνδυάσουμε τον πλούτο με τη μειονότητα, τη φτώχεια με το πλήθος, κι αν δώσουμε όνομα σ' αυτά τα συστήματα σύμφωνα με τους ορισμούς μας, ονομάζοντας Ολιγαρχία εκείνο όπου οι πλούσιοι, ενώ είναι ολιγάριθμοι, κατέχουν την εξουσία, και Δημοκρατία το πολίτευμα όπου οι πολλοί και άποροι κυβερνούν, γεννιέται άλλη απορία. Πώς θα ονομάσουμε τα συστήματα για τα οποία μιλήσαμε προηγουμένως; Εκείνο δηλ. όπου οι πλούσιοι είναι περισσότεροι και, εκείνο όπου οι φτωχοί αποτελούν μειονότητα κι όμως και οι μεν κι οι δε είναι κυβερνήτες μέσα στην πόλη τους, αν δεν υπάρχει άλλο είδος πολιτεύματος εκτός από εκείνα που απαριθμήσαμε;

Από όλη αυτή τη συζήτηση φαίνεται ότι έγινε φανερό πως η κυριαρχία μιας μειοψηφίας ή μιας πλειοψηφίας αποτελεί τυχαίο γεγονός και στις Ολιγαρχίες και στις Δημοκρατίες, αφού παντού οι πλούσιοι είναι λίγοι και οι φτωχοί πολλοί (για τούτο κι οι αιτίες που αναφέραμε δεν προκαλούν διαφορές στα πολιτεύματα). Η πραγματική διαφορά που υπάρχει ανάμεσα στη Δημοκρατία και την Ολιγαρχία, είναι, επισημαίνει ο Αριστοτέλης, η φτώχεια κι ο πλούτος. Κι αναγκαστικά επομένως, όπου κυβερνούν οι πλούσιοι άσχετο αν είναι λίγοι ή πολλοί, έχουμε Ολιγαρχία, όπου οι άποροι, έχουμε Δημοκρατία. Αλλά συμβαίνει, όπως είπαμε, οι πρώτοι να είναι λίγοι και οι δεύτεροι πολλοί. Υπάρχουν πραγματικά λίγοι πλούσιοι άνθρωποι, όμως όλοι απολαμβάνουν την ελευθερία. Γι' αυτό και οι δυο κατηγορίες έχουν την αξίωση να καταλάβουν την εξουσία στο κράτος τους».

Λίγα χρόνια, όμως, νωρίτερα από τον Αριστοτέλη, στα 401 – 0 π. Χ., ένας πελάτης του γνωστού λογογράφου Λυσία, υπερασπιζόμενος τον εαυτό του στις ψεύτικες καταγγελίες ότι ήταν φίλος με τους Τριάντα Τυράννους, θα ομολογήσει ανενδοίαστα στο δικαστήριο (βλ. «Δήμου Καταλύσεως Απολογία», παρ. 8: μετάφραση Στ. Τζουμελέας): «Ο άνθρωπος δεν είναι εκ φύσεως Ολιγαρχικός ή Δημοκρατικός, αλλά όποιο πολίτευμα σε καθένα συμφέρει, τούτο επιδιώκει να εγκαθιστά» (!).

Σε γενικές γραμμές, παρά ταύτα, ας προσπαθήσουμε να ιδούμε τις δύο παρατάξεις, βάσει όσων γράφει η Claude Mosse («Το τέλος της Αθηναϊκής Δημοκρατίας», σελ. 361 – 383): Από τη μια, έχουμε ως κοινό γνώρισμα όλων των Ολιγαρχικών την περιφρόνηση προς τη Δημοκρατία. Κατόπιν, «ανήκουν, γράφει η Mosse ανάμεσα στα άλλα,  από κοινωνική άποψη στις παλαιές αριστοκρατικές οικογένειες της Αθήνας. Περνούν την ημέρα τους στα γυμναστήρια ή στα συμπόσια και δεν έχουν ασφαλώς καμία υλική απασχόληση, δεν παίρνουν μέρος στην οικονομική ζωή της Πόλεως, αρκούμενοι να εισπράττουν τα εισοδήματα των κτημάτων τους». Από την άλλη, «είναι φανερό – κατά τη Mosse – ότι, αν προσπαθήσουμε να ορίσουμε ποια στοιχεία αποτελούσαν το Δημοκρατικό Κόμμα, θα πρέπει να στραφούμε κατά πρώτο λόγο προς αυτούς τους πολίτες που επιδίδονται αποκλειστικά στο εμπόριο και τη βιοτεχνία», επειδή τα εισοδήματά τους «γεννοβόλησαν» κατά το «Χρυσό (ιμπεριαλιστικό) Αιώνα» της Δημοκρατίας του Περικλή, και προς τους πλούσιους βιομήχανους που είχαν πολυάριθμους δούλους στη δούλεψή τους, ώστε αυτοί να έχουν χρόνο και πόρους να ασχοληθούν ολοκληρωτικά με την πολιτική.