Β. 71. H 4^η Σταυροφορία και η Άλωση της Πόλης

1204, 13 Απριλίου. Οι Δυτικοευρωπαίοι Σταυροφόροι, με επικεφαλής τον Ερρίκο Δάνδολο, δόγη της Βενετίας, το Βονιφάτιο το Μομφερατικό της Ιταλίας, το Βαλδουίνο της Φλάνδρας και τον Βιλλεαρδουΐνο της Γαλλίας, έρχονται στην πρωτεύουσα του Βυζαντινού κράτους, την Κωνσταντινούπολη, την κυριεύουν και νικητές διαμοιράζουν την άλλοτε κραταιά αυτοκρατορία του Ανατολικού Ρωμαϊκού Κράτους.

Είχαν δε η πτώση της Κωνσταντινούπολης και η επακόλουθη κατάλυση του Βυζαντινού κράτους σημαντικές συνέπειες για τον Ελληνισμό και το Βυζάντιο, που δεν πρέπει κανείς να παραγνωρίζει, γιατί - όπως σημειώνει και ο Γ. Καραγιαννόπουλος (δες "Το Βυζαντινό Κράτος", τόμος Β', εκδόσεις Ερμής, Αθήνα, 1985, σελ. 149) - επηρέασαν βαθύτατα και πολύπλευρα τις πολιτικές εξελίξεις στα Βαλκάνια και στον ελλαδικό χώρο τα αμέσως μετά το 1204 χρόνια.

Απρίλης 1204, Η Άλωση της Κων/πολης
από τους Ρωμαιοκαθολικούς Σταυροφόρους

Οι 3 πρώτες Σταυροφορίες

Ενώ από τα τέλη του 11ου αιώνα οι Κομνηνοί, που βρίσκονται στο βυζαντινό θρόνο, προσπαθούν να ανορθώσουν το κράτος κοινωνικά και πολιτικά, στη Δύση η παντοδύναμη ρωμαιοκαθολική Εκκλησία (βλ. "Ιστορία του Ελληνικού Έθνους", Ι. Ε. Ε., της Εκδοτικής Αθηνών, τόμος Θ, σελ. 15 - 48) προσπαθεί με τις Σταυροφορίες (από το 1095) προς την Ανατολή να δώσει διέξοδο στη διάθεση αλλαγής από τα τετριμμένα.
Δεν είναι αμελητέο ότι, μετά την εμπορική εξάπλωση της Βενετίας, της Γένοβας, της Πίζας και άλλων ιταλικών πόλεων προς την Ανατολική Μεσόγειο, "το 1182 η προνομιακή μεταχείριση των Ιταλών εμπόρων, με τις οδυνηρές επιπτώσεις για τους Βυζαντινούς, οδήγησε το λαό σε βιαιοπραγίες κατά των ξένων συνοικιών στην Πόλη, αλλά τα προνόμια άρχισαν να ανανεώνονται[…]" (βλ. Γ. Πλουμίδης, "Η Βενετοκρατία στην Ελληνική Μεσόγειο (πανεπιστημιακές παραδόσεις)", Ιωάννινα 1990, σελ. 10).
Σε τέτοιο "κλίμα", αν η 1η Σταυροφορία (1096 - 1099) , η οποία - κατά την Ι. Ε. Ε. (σελ. 15, Τόμος Θ ) - "είναι γεγονός καίριας σημασίας στην ιστορία της Δυτικής Ευρώπης αλλά και της Εγγύς Ανατολής, εφόσον με αυτή αρχίζει η πολιτική και οικονομική επέκταση της Δύσεως στον χώρο της ανατολικής Μεσογείου… ", πέτυχε να ελευθερώσει τους Άγιους Τόπους και να διώξει από εκεί τους Μουσουλμάνους, οι δύο επόμενες περιελάμβαναν, κυρίως, στρατιωτικές επιχειρήσεις δίχως ουσιαστικό αποτέλεσμα.
Να σημειωθεί ιδιαίτερα πως η 2η Σταυροφορία (μετά το 1144) "ενώ από πολιτική άποψη είχε μηδαμινά αποτελέσματα, στον ιδεολογικό τομέα είχε σοβαρές και αρνητικές επιπτώσεις" (βλ. Ι. Ε. Ε., όπου παραπάνω, σελ. 29), την ώρα που η 3η (1188 - 1192), με το πέρας της, όπως διαβάζουμε στη σελ. 35 του τόμου Θ της Ι. Ε. Ε. , "κατέληξε σε αποτυχία για τη Δύση, αλλά και για την ανατολική αυτοκρατορία υπήρξε πραγματικά καταστρεπτική.

 Ανέκοψε τις προσπάθειες του Ισαακίου Β' για διευθέτηση των πραγμάτων στα βόρεια και ανατολικά σύνορα και έγινε αιτία να αποσπασθεί για πάντα η Κύπρος από την αυτοκρατορία[…]".

Η 4η Σταυροφορία

Το 1202 ξεκινά η 4η Σταυροφορία, με αρχικό σκοπό να χτυπηθεί η Αίγυπτος και να απελευθερωθεί η Παλαιστίνη. Στο Βυζάντιο, ο Αλέξιος ο 3ος (της δυναστείας των Αγγέλων) έχει εκθρονίσει, από το 1195, τον αδελφό του, Ισαάκιο. Ο γιος του τελευταίου, Αλέξιος, πηγαίνει στη Δύση και υπόσχεται στον μεν πάπα, Ιννοκέντιο 3ο επανεξέταση του θέματος της Ένωσης των Εκκλησιών με άλλα λόγια την υποταγή της Ανατολικής Εκκλησίας στους Ρωμαιοκαθολικούς, στους δε Σταυροφόρους ηγέτες υψηλότατες αμοιβές και άφθονα δώρα, αρκεί να ξαναπάρει το θρόνο που του ανήκε. Να σημειώσουμε ότι με επιγαμία οι ευρωπαϊκές Αυλές συνδεόντουσαν με το Βυζάντιο, καθώς ο Βονιφάτιος ο Μομφερατικός και ο "προστάτης" του, Φίλιππος της Σουηβίας είχαν νυμφευτεί Βυζαντινές αρχόντισσες και μάλιστα ο Βονιφάτιος είχε πάρει την κόρη του Ισαακίου και αδελφή του Αλεξίου.

    Οι δελεασμένοι από τις υποσχέσεις, οι οποίες ήταν απόλυτα βέβαιο πως θα οδηγούσαν σε ζημία της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, Σταυροφόροι βοηθούν τον επιπόλαιο και αρχομανή Αλέξιο, που γίνεται αυτοκράτορας ως Αλέξιος ο 4ος, αλλά δεν μπορεί να ξεπληρώσει τις υποσχέσεις του. Έτσι, ο βενετσιάνικος στόλος - προκειμένου να λάβει πάση θυσία ό,τι του έχουν υποσχεθεί - καταφθάνει στην Κωνσταντινούπολη τον Ιούνιο του 1203.
    Τον Ιανουάριο του 1204 (βλ. Ι.Ε.Ε., τόμος Θ, σελ. 39 - 40), αφού οι Σταυροφόροι, ιδίως οι Βενετσιάνοι, που ήθελαν, με μπροστάρη τον Ερρίκο Δάνδολο, να υπερτερήσουν έναντι των Γενουατών, είδαν πως δεν πρόκειται να τηρήσει όσα τους έταξε ο Αλέξιος ο 4ος, ο οποίος επιβάλλει βαριά αντιλαϊκή φορολογία μήπως και "εξοφλήσει" τους Σταυροφόρους, προξένησαν σημαντικές ζημιές σε κτίρια της Βασιλεύουσας.
    Τότε, ξεσπάει αντιδυτική επανάσταση με επικεφαλής τον Αλέξιο Μούρτζουφλο (βλ. Μ. Λεφτσένκο, "Ιστορία της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας" Εκδόσεις Αναγνωστίδη, Αθήνα χ.χ., μετάφραση Γ. Ν. Βιστάκη, σελ. 316 - και εξής) , που εκθρονίζει και σκοτώνει τον Αλέξιο τον 4ο και το λαοπρόβλητο προσωρινό αυτοκράτορα Νικόλαο Καναβό. Με αφορμή την ανάρρηση του Μούρτζουφλου στο θρόνο (28/1 - 8/2/1204), οι Σταυροφόροι αποφασίζουν να καταλάβουν την Κωνσταντινούπολη και το πετυχαίνουν στις 13 Απριλίου 1204, ύστερα από δίμηνη σχεδόν πολιορκία.

1204 και λεηλασίες

Ο Μούρτζουφλος δραπετεύει στη Θράκη και αρχίζει η Φραγκοκρατία στην Ελλάδα. Ο Βαλδουίνος της Φλάνδρας, παρά την πρωτοκαθεδρία του Βονιφατίου, εξελέγη αυτοκράτορας της Λατινικής Αυτοκρατορίας της Κωνσταντινούπολης και ο Βενετσιάνος Θωμάς Μοροζίνι εξελέγη πατριάρχης. Μετά την άλωση της Κωνσταντινούπολης από τους Σταυροφόρους και την κατοχή της ως το 1261 (26/7), καταστράφηκε το βυζαντινό κράτος.

Σε γενικές γραμμές, μπορούμε να πούμε πως ύστερα απ’ το 1204 δημιουργήθηκαν πολλά φραγκικά κράτη ( ξεχωρίζουν η λατινική αυτοκρατορία Κωνσταντινούπολης και το βασίλειο της Θεσσαλονίκης), δημιουργούνται νέες εστίες για τον ελληνισμό (Νίκαια, Ήπειρος και Τραπεζούντα) και μεταφέρθηκαν στη Δύση ή καταστράφηκαν ανηλεώς πολύτιμα κειμήλια, έργα τέχνης, χειρόγραφα και βεβηλώθηκαν ορθόδοξοι ναοί.

Ειδικότερα, ας σταθούμε, πρώτα - πρώτα, σ' όσα σημειώνει ο Γ. Κορδάτος ("Μεγάλη Ιστορία της Ελλάδας", εκδόσεις 20ος αιώνας, τόμος VIII, σελ. 13): "Το πάρσιμο της Πόλης από τους Λατίνους σήμανε και τη διάλυση της βυζαντινής αυτοκρατορίας. […] Οι δυτικοί (στρατιωτικοί, Σταυροφόροι, κληρικοί και κάθε λογής τυχοδιώχτες) φέρνονται βάρβαρα στους ντόπιους. Η Βαλκανική και η Ανατολή γενικά, μέσα σε λίγα χρόνια, απαθλιώθηκαν. Πείνα και δυστυχία παράδερναν τα μεγάλα στρώματα του πληθυσμού […].

Η Πόλη έπαυσε πια να είναι το γεφύρι Ανατολής και Δύσης. Το διαμετακομιστικό εμπόριο άλλαξε δρόμους και μεταφέρονταν δυτικότερα στις ιταλικές Πολιτείες".

Ο διάσημος βυζαντινολόγος, Στήβεν Ράνσιμαν, στο έργο του, "Βυζαντινός Πολιτισμός" ( εκδόσεις Γαλαξία, Αθήνα, 1969, μετάφραση Δ. Δετζώρτζη, σελ. 62), επισημαίνει τις ανεπανόρθωτες υλικές και πολιτικές ζημιές που έγιναν με την άλωση της Κωνσταντινούπολης και καταλήγει πως "η δυνατότητα για τις κατακτήσεις των Οθωμανών οφείλεται στο έγκλημα των Σταυροφόρων".

Για να το πούμε αλλιώς, το σπουδαιότερο, κατά τη γνώμη του Ράνσιμαν, που συμμερίζεται κι ο γράφων, αποτέλεσμα είναι το ότι η άλωση της Κωνσταντινούπολης του 1204 προλείανε το έδαφος για την άλωση του 1453, αφού, όταν ανακτήθηκε η αυτοκρατορία από το Μιχαήλ Η' Παλαιολόγο, και περιορισμένη ήταν, μα και αδύναμη να αντισταθεί στους Τούρκους επιδρομείς.

Ο Σοβιετικός Βυζαντινολόγος Μ. Λεφτσένκο (βλ. ο.π., σελ. 323) γράφει πως "ο δυτικός φεουδαρχικός κόσμος, καταστρέφοντας την Κωνσταντινούπολη, άφησε να ξεσπάσουν τα αισθήματα του μίσους και της εκδίκησης που από αιώνες τρέφανε κατά του Βυζαντίου. Τώρα οι πολιτικοί της Βενετίας εφαρμόζανε το σχέδιό τους για τη ναυτική και εμπορική κυριαρχία στην Ανατολή (…)".

Κι ενώ όλοι οι ιστορικοί (Κορδάτος, Καραγιαννόπουλος, Ι. Ε. Ε. από Έλληνες και οι ξένοι Λεφτσένκο, Ράνσιμαν, Οστρογκόρσκι κ.α.) παραδέχονται ότι η μαζική καταστροφή των αριστουργημάτων και των βιβλιοθηκών της Κωνσταντινούπολης από τους Λατίνους έφερε και μεγάλη ζημιά και στον ίδιο τον ευρωπαϊκό πολιτισμό, θα κλείσω με δύο λόγια για τον Απρίλη του 1204 για την Κωνσταντινούπολη από το άρθρο του Charles Diehl , που ενσωματώθηκε στον τόμο των Baynes - Moss , "Βυζάντιο, Εισαγωγή στο Βυζαντινό πολιτισμό" (εκδόσεις Παπαδήμα Δ., Αθήνα, 3η έκδοση 1986, μετάφραση Δ. Ν. Σακκά, σελ. 81 - 102). Σημειώνει, λοιπόν, ο Diehl: " Ήταν η πρώτη φορά από την ίδρυσή της, που η βυζαντινή πρωτεύουσα είχε πέσει στα χέρια των ξένων επιδρομέων και το αποτέλεσμα αυτού του γεγονότος ήταν η εξάρθρωση της μοναρχίας. Οι νικητές Λατίνοι εγκαταστάθηκαν στα ερείπια της βυζαντινής αυτοκρατορίας. […] Η εμφάνιση του ανατολικού κόσμου μεταμορφώθηκε εντελώς…".