60. Μένανδρος και "Νέα Κωμωδία"

Μέσα του 4^ου αιώνα π.Χ., η Μακεδονία σιγά – σιγά επεκτείνει την πολιτική της δύναμη και επιρροή και στην κυρίως Ελλάδα, μ’ αποτέλεσμα την κοινωνικοπολιτική παρακμή των Αθηνών, παρά τις προσπάθειες του Δημοσθένη, του Λυκούργου και άλλων. Οι πολιτικές αλλαγές στην Αθήνα των πρώτων ελληνιστικών χρόνων επηρέασαν, όπως λέγεται, σημαντικά και τη λογοτεχνική παραγωγή, μα και την πολιτιστική εν γένει δημιουργία.

Γεννημένος, λοιπόν, στην Κηφισιά το 342 π.Χ., τέσσερα χρόνια πριν από τη μάχη της Χαιρώνειας και το θάνατο του Ισοκράτους και πέντε μετά από το θάνατο του Πλάτωνα, ο Μένανδρος (φωτό), ο μετέπειτα πιο γνωστός σ’ εμάς κωμωδιογράφος των Ελληνιστικών ετών («Νέα κωμωδία»), προερχόταν από εύπορη οικογένεια της Αθηναϊκής κοινωνίας. Το 290 π.Χ., όμως, κόπηκε το νήμα της ζωής του Μενάνδρου, όταν πνίγηκε κολυμπώντας στην περιοχή της Φρεαττύδας, στον Πειραιά.

Χρήσιμες πληροφορίες για το παρόν άρθρο, που θα παρουσιάσει λίγα λόγια για το Μένανδρο και την εποχή του, βρέθηκαν στις Ιστορίες της αρχαιοελληνικής λογοτεχνίας του Α. Λέσκυ, του Ρ. Φλασελιέρ κ.α.

 Αθλητικός, εμφανίσιμος, παρότι ελαφρώς αλλήθωρος, ο Μένανδρος ήταν συνέφηβος του κατά ένα χρόνο μικρότερό του στην ηλικία Επίκουρου, του οποίου το φιλοσοφικό σύστημα σαφώς τον επηρέασε.

Στα 52 χρόνια της ζωής του,  αφοσιώθηκε στην συγγραφή θεατρικών έργων και έφτασε, σύμφωνα με τη Σούδα, τις 108 κωμωδίες. Έγραψε το πρώτο του έργο, «Εαυτόν τιμωρούμενος», σε ηλικία 20 ετών και κέρδισε πρώτη φορά στους θεατρικούς αγώνες με το έργο «Οργή» στα 316 π.Χ. . Από τα έργα του, ακέραιος σώζεται μόνο ο «Δύσκολος»  και, σε πολύ μεγάλο μέρος τους, η «Ασπίς», η «Σαμία» και οι «Επιτρέποντες». Μικρότερα αποσπάσματα διαθέτουμε από αρκετά άλλα έργα. Ο «Δύσκολος», μάλιστα, διδάχθηκε στα «Λήναια» το 317 π.Χ., ενώ φέρει και τον τίτλο «Μισάνθρωπος», βρέθηκε δε μόλις το 1957.

Μετά τη Μακεδονική προέλαση στον ελλαδικό χώρο εις βάρος της αλλοτινής παντοδυναμίας των Αθηνών, η ελληνική κωμωδία μετακινήθηκε υφολογικά από την τολμηρή προσωπική και πολιτική σάτιρα του Αριστοφάνη. Ελλείψει πολιτικής ανεξαρτησίας, οι συγγραφείς της νέας αυτής κωμωδίας βρέθηκαν να κινούνται προς αντικειμενικότερα και ασφαλέστερα θέματα. Βρήκαν την έμπνευση λοιπόν στην καθημερινή ζωή των Αθηνών. Οι χαρακτήρες τους προέκυψαν από τους μαγείρους, τους εμπόρους, τους αγρότες και τους σκλάβους της πόλης.

 Το ποιητικό ύφος του Μενάνδρου, πολλές φορές, αντιπαραβάλλεται με αυτό του Ομήρου. Το βασικό του μέλημα ήταν να προχωρήσει την κωμωδία προς μια ρεαλιστικότερη αναπαράσταση της ανθρώπινης ζωής. Έτσι, ο ηθολόγος Μένανδρος, στα χρόνια της Αλεξανδρινής ακμής και αργότερα της Ρωμαιοκρατίας, συγκαταλέγεται ανάμεσα στους συγγραφείς που αποτέλεσαν πρότυπο και, μέσω των Ρωμαίων κωμωδιογράφων, που τον αντέγραψαν ή απλώς δέχτηκαν επιρροές του, διαμόρφωσαν το θέατρο της Δύσης, από την Αναγέννηση και μετά.

Ο Μένανδρος εστιάζεται στο μέσο άνθρωπο και την ταπεινή του μοίρα. Μικροσυμφέροντα, μικροαδυναμίες, πάθη χλωμά και έριδες μικρές εμφανίζονται να συμπορεύονται ή να «αλληλοσυγκρούονται» με ιδιαίτερη χάρη στο μενανδρικό πάνθεον, από το οποίο απουσιάζει, τελείως, το πολιτικό ον.

Οι χαρακτήρες του Μενάνδρου «μιλούν» στην καθομιλουμένη διάλεκτο και δεν ασχολούνται με τους μεγάλους μύθους του παρελθόντος,  αλλά περισσότερο με τις καθημερινές ιστορίες των Αθηναίων. Η πλοκή προσεγγίζει τους έρωτες των νεαρών, την ανησυχία των γονέων για τη συμμόρφωση των παιδιών τους, τις ανεπιθύμητες εγκυμοσύνες και τα κάθε είδους σεξουαλικά «ατυχήματα».

Τα έργα του Μενάνδρου διατήρησαν μια σημαντική θέση στη Γραμματεία της δυτικής Ευρώπης πάνω από 800 χρόνια. Ωστόσο, τα χειρόγραφά του χάθηκαν ή καταστράφηκαν και ό,τι είμαστε σε θέση να γνωρίζουμε βασίζεται, κυρίως, σε αρχαίες αναφορές, σε λίγα χειρόγραφα που ανακαλύφθηκαν τα τελευταία εκατό χρόνια και σε διασκευές των Ρωμαίων ποιητών, Τερέντιου και Πλαύτου.