149. Πρόκλος και... Πλάτων

Από τις μεγάλες μορφές του νεοπλατωνισμού, ο Πρόκλος (5ος αι. μ.Χ.)

Το σημερινό μας λήμμα είναι αφιερωμένο σε μια σημαντική προσωπικότητα των πρωτοβυζαντινών χρόνων. Δεν είναι μήτε πολιτικός, μήτε στρατιωτικός. Άνθρωπος των Γραμμάτων και μάλιστα θεράπων της νεοπλατωνικής φιλοσοφίας. Ο λόγος για τον Πρόκλο.

Ο Πρόκλος γεννήθηκε πριν 1600 χρόνια, το 412 μ.Χ. , στην Κωνσταντινούπολη, καταγόμενος, όμως, από τη Λυκία της Μ. Ασίας. Στην εξουσία βρισκόταν ο ανήλικος Θεοδόσιος ο 2^ος (ο κατοπινά επονομασθείς και «Μικρός») με τους κηδεμόνες του. Το αχανές Ρωμαϊκό κράτος από το 395 μ.Χ., με την πολιτική διαθήκη του αυτοκράτορα Θεοδοσίου του 1^ου του Μεγάλου, είχε διαιρεθεί σε Ανατολικό (πρωτεύουσα η Κωνσταντινούπολη) και Δυτικό (έδρα η Ρώμη) στους γιους του, Αρκάδιο και Ονώριο αντίστοιχα. Η Κωνσταντινούπολη, στα πρώτα της χρόνια ως πρωτεύουσα, αναπτυσσόταν με γοργούς ρυθμούς, κοινωνικά, πνευματικά, οικονομικά, πολιτικά, για ν’ αποχτήσει τα πρωτεία από τις πόλεις της αυτοκρατορίας.

Το 425 μ.Χ., ιδρύεται στην Κωνσταντινούπολη το Πανδιδακτήριο. Πρόκειται για ένα ανώτατο εκπαιδευτικό ίδρυμα (πανεπιστήμιο). Εκεί, οι φοιτώντες διδασκόντουσαν φιλολογία, γραμματική, φιλοσοφία, ρητορική και ρωμαϊκό δίκαιο. Τα χρόνια εκείνα των πρώιμων βυζαντινών αιώνων, σημαντικά πνευματικά κέντρα υπήρχαν και στη Συρία, στη Βηρυτό η περίφημη νομική σχολή, στην Αντιόχεια και την Έδεσσα Θεολογικές σχολές και στη Γάζα της Παλαιστίνης η φημισμένη σχολή ρητόρων και ποιητών.

Μολαταύτα, τα πνευματικά φώτα της κλασικής Αθήνας δεν είχαν σβύσει παρά τα χρόνια. Η Ακαδημία του Πλάτωνος ήταν σημαντικό πνευματικό κέντρο και διέχεε σε όλον τον κόσμο τις πλατωνικές και τις νεοπλατωνικές ιδέες.  Στην Ακαδημία ήλθε και φοίτησε ο Πρόκλος και έφτασε να γίνει και σχολάρχης, διευθυντής της δηλαδή. Πολλά, πρέπει να  σημειωθεί και τούτο, ο Πρόκλος οφείλει στους εν Αθήναις δασκάλους του, Πλούταρχο και Συνέσιο και Συριανό, τον οποίο διαδέχτηκε ως διευθυντής στην Ακαδημία, ενώ πριν πάει στην Αθήνα, είχε βρεθεί στην Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου, όπου σπούδασε ρητορική με δασκάλους τούς Λεωνά και Ωρίωνα και φιλοσοφία με διδάσκοντες τούς Ολυμπιόδωρο και Ήρωνα.

Ο Πρόκλος ασχολήθηκε με τον κριτικό σχολιασμό διαλόγων του Πλάτωνος και την προβολή των μεταφυσικών ιδεών που απορρέουν απ’ αυτούς, αλλά όπως αντιλαμβανόμαστε από την εργογραφία του ήταν γνώστης του συνόλου της Αρχαιοελληνικής Γραμματείας. Η μεγάλη συμβολή του στη φιλοσοφία έγκειται στο να συνθέσει σε ένα ενιαίο και πολύπλοκο σύστημα ολόκληρη την προγενέστερή του νεοπλατωνική φιλοσοφική παράδοση, επηρεασμένη από στοιχεία πυθαγορικά, αριστοτελικά και στωικά. Πέραν τούτου, το σύστημά του θα συνωθήσει τον ένα θεό, τη μαγεία και διάφορα όντα δαιμονικού χαρακτήρα, και με αυτή τη μορφή θα το παραδώσει στο σχολαστικό Μεσαίωνα.

Το έργο του αποτελεί βασική πηγή για κάθε μελετητή της νεοπλατωνικής φιλοσοφίας, αλλά και του ίδιου του Πλάτωνος. Τα πιο γνωστά έργα του Πρόκλου είναι τα Σχόλιά του για τους Πλατωνικούς διαλόγους «Αλκιβιάδης Α΄», «Παρμενίδης», «Κρατύλος», «Πολιτεία» και «Τίμαιος», τα θεωρητικά «Στοιχείωσις θεολογική», «Εις την Πλάτωνος θεολογίαν» κ.ά.,  Υπομνήματα σε έργα του Ησιόδου, Ομήρου, Ευκλείδη, Πτολεμαίου, κ.ά.

Ο θάνατος βρίσκει τον Πρόκλο στην Αθήνα, σε ηλικία 73 ετών, το 485 μ.Χ., επί αυτοκράτορος Ζήνωνος, σε μιαν κρίσιμη πολιτικά εποχή για το χριστιανικό Ανατολικό Ρωμαϊκό κράτος και την Κωνσταντινούπολη, που μετά την κατάρρευση της Δύσης βάλλονται επίσης διαρκώς από επιδρομές γερμανικών και όχι μόνο φύλων. Από το 476 μ.Χ., η Ρώμη είχε αλωθεί από τα γερμανικά φύλα και το Δυτικό Ρωμαϊκό Κράτος διαλύθηκε οριστικά και αμετάκλητα, τεμαχιζόμενο, ανάλογα με το ποιοι και πού μεταναστεύουν, σε μικρότερα κράτη και κρατίδια. Πληροφορίες για τη ζωή και το έργο του βιογραφία Πρόκλου από τις ιστοσελίδες «Περιζήτητο» (http://www.perizitito.gr/persons.php?personid=3237).