Β.3. Ορθοδοξία vs Ρωμαιοκαθολικοί, Βυζάντιο vs Δύση (μέρος ΙII)!

Σε προηγούμενα σημειώματα, είχαμε εξετάσει την πορεία των πολιτικών και θρησκευτικών σχέσεων μεταξύ Ορθοδόξου Ανατολής (Βυζαντίου) και Ρωμαιοκαθολικής – Παπικής Δύσεως από την ίδρυση της Κωνσταντινούπολης (4^ος αιώνας μ.Χ., παντοδυναμία Κωνσταντίνου του Μεγάλου) έως το σχίσμα του 1054 μ.Χ., στην αρχή της παρακμής για την άλλοτε «χρυσή» για το Βυζάντιο εποχή της Μακεδονικής Δυναστείας.

Στο σημερινό, επομένως, σημείωμα, για το οποίο – όπως και για τα πρόσφατα σχετικά κείμενά μας– χρησιμοποιήθηκαν έγκριτες ιστορικές πηγές (βλ. «Ιστορία Ελληνικού Έθνους» της Εκδοτικής Αθηνών, «Ιστορία Ελληνικού Έθνους» του Κ. Παπαρρηγόπουλου, «Ακμή και Παρακμή του Βυζαντίου» και  «Μεγάλη Ιστορία της Ελλάδας» του Γ. Κορδάτου, «Βυζαντινός Πολιτισμός» του Στ. Ράνσιμαν, «Ιστορία του Βυζαντινού Κράτους» του Γκ. Οστρογκόρσκι, «Το Βυζαντινό Κράτος» του Γ. Καραγιαννόπουλου κ.α.), θα ασχοληθούμε με την περίοδο από το β’ ήμισυ του 11^ου αιώνα έως το 1204, που έχουμε την Άλωση της Πόλης από τους Χριστιανούς Σταυροφόρους, που εκστρατεύουν, τάχα, στην Ανατολή για να τη λευτερώσουν από τους Μουσουλμάνους, μα εποφθαλμιώντας τα βυζαντινά εδάφη και την Πόλη, υπό τις ευλογίες του… Πάπα!

 1204, 13 Απριλίου. Οι Δυτικοευρωπαίοι Σταυροφόροι, λοιπόν, με επικεφαλής τον Ερρίκο Δάνδολο, δόγη της Βενετίας, το Βονιφάτιο το Μομφερατικό της Ιταλίας, το Βαλδουίνο της Φλάνδρας και τον Βιλλεαρδουΐνο της Γαλλίας, έρχονται, 150 χρόνια μόλις μετά το σχίσμα Ανατολής – Δύσης του 1054 μ.Χ. επί πατριάρχη Κωνσταντινούπολης Μιχαήλ Κηρουλαρίου και πάπα Ρώμης Λέοντος του 9^ου, στην πρωτεύουσα του Βυζαντινού κράτους, την Κωνσταντινούπολη, την κυριεύουν και νικητές διαμοιράζουν την άλλοτε κραταιά αυτοκρατορία του Ανατολικού Ρωμαϊκού Κράτους.

Είχαν δε η πτώση της Κωνσταντινούπολης και η επακόλουθη κατάλυση του Βυζαντινού κράτους σημαντικές συνέπειες για τον Ελληνισμό και το Βυζάντιο, που δεν σταματούν το 1261 με την ανάκτηση από τους Παλαιολόγους περιορισμένων σ’ έκταση και δύναμη εδαφών του άλλοτε αχανούς και δυνατού Βυζαντίου, αλλά συνεχίζονται μέχρι και σήμερα και τις οποίες δεν πρέπει κανείς να παραγνωρίζει, γιατί - όπως σημειώνει και ο Γ. Καραγιαννόπουλος (δες «Το Βυζαντινό Κράτος», τόμος Β', εκδόσεις Ερμής, Αθήνα, 1985, σελ. 149) - επηρέασαν βαθύτατα και πολύπλευρα τις πολιτικές εξελίξεις στα Βαλκάνια και στον ελλαδικό χώρο τα αμέσως μετά το 1204 χρόνια.

Η άλωση της Πόλης από τους Σταυροφόρους, Απρίλης 1204

Οι 3 πρώτες Σταυροφορίες

Ενώ από τα τέλη του 11^ου  αιώνα οι Κομνηνοί, που βρίσκονται στο βυζαντινό θρόνο, αγωνίζονται να ανορθώσουν το κράτος κοινωνικά και πολιτικά, στη Δύση η παντοδύναμη ρωμαιοκαθολική Εκκλησία (βλ. «Ιστορία του Ελληνικού Έθνους», Ι. Ε. Ε., της Εκδοτικής Αθηνών, τόμος Θ, σελ. 15 - 48) προσπαθεί με τις Σταυροφορίες (από το 1095) προς την Ανατολή να δώσει διέξοδο στη διάθεση αλλαγής από τα τετριμμένα.
Δεν είναι αμελητέο ότι, μετά την εμπορική εξάπλωση της Βενετίας, της Γένοβας, της Πίζας και άλλων ιταλικών πόλεων προς την Ανατολική Μεσόγειο, «το 1182 η προνομιακή μεταχείριση των Ιταλών εμπόρων, με τις οδυνηρές επιπτώσεις για τους Βυζαντινούς, οδήγησε το λαό σε βιαιοπραγίες κατά των ξένων συνοικιών στην Πόλη, αλλά τα προνόμια άρχισαν να ανανεώνονται[…]» (βλ. Γ. Πλουμίδης, «Η Βενετοκρατία στην Ελληνική Μεσόγειο (πανεπιστημιακές παραδόσεις)», Ιωάννινα 1990, σελ. 10).

Σε τέτοιο «κλίμα», αν η 1η Σταυροφορία (1096 - 1099) , η οποία - κατά την Ι. Ε. Ε. (σελ. 15, Τόμος Θ ) - «είναι γεγονός καίριας σημασίας στην ιστορία της Δυτικής Ευρώπης αλλά και της Εγγύς Ανατολής, εφόσον με αυτή αρχίζει η πολιτική και οικονομική επέκταση της Δύσεως στον χώρο της ανατολικής Μεσογείου…», πέτυχε να ελευθερώσει τους Άγιους Τόπους και να διώξει από εκεί τους Μουσουλμάνους, οι δύο επόμενες περιελάμβαναν, κυρίως, στρατιωτικές επιχειρήσεις δίχως ουσιαστικό αποτέλεσμα.
Να σημειωθεί ιδιαίτερα πως – κατά την άποψή μου – οι ιταλικές πόλεις και ξέχωρα η Γένοβα,   μα πιο πολύ η Βενετία, προσδοκώντας τα μέγιστα οικονομικά οφέλη, επιθυμούσαν την άρση του σχίσματος του 1054 μεταξύ των Εκκλησιών και γι’ αυτό τίθενται επικεφαλής των Σταυροφοριών, που, χάρη στην Παπική «ευλογία», έμοιαζαν προσπάθειες (εκκλησιαστικής κυρίως) «επανασυγκόλλησης» Ανατολής – Δύσης, πριχού εισχωρήσουν τα πολιτικά συμφέροντα! Δυστυχώς, η 2η Σταυροφορία (μετά το 1144) «ενώ από πολιτική άποψη είχε μηδαμινά αποτελέσματα, στον ιδεολογικό τομέα είχε σοβαρές και αρνητικές επιπτώσεις» (βλ. Ι. Ε. Ε., όπου παραπάνω, σελ. 29), την ώρα που η 3η (1188 - 1192), με το πέρας της, όπως διαβάζουμε στη σελ. 35 του τόμου Θ της Ι. Ε. Ε., «κατέληξε σε αποτυχία για τη Δύση, αλλά και για την ανατολική αυτοκρατορία υπήρξε πραγματικά καταστρεπτική. Ανέκοψε τις προσπάθειες του Ισαακίου Β' για διευθέτηση των πραγμάτων στα βόρεια και ανατολικά σύνορα και έγινε αιτία να αποσπασθεί για πάντα η Κύπρος από την αυτοκρατορία[…]».

Η 4η Σταυροφορία

Το 1202 ξεκινά η 4η Σταυροφορία, με αρχικό σκοπό να χτυπηθεί η Αίγυπτος και να απελευθερωθεί η Παλαιστίνη. Στο Βυζάντιο, ο Αλέξιος ο 3ος (της δυναστείας των Αγγέλων) έχει εκθρονίσει, από το 1195, τον αδελφό του, Ισαάκιο. Ο γιος του τελευταίου, Αλέξιος, πηγαίνει στη Δύση και υπόσχεται στον μεν πάπα, Ιννοκέντιο 3ο επανεξέταση του θέματος της Ένωσης των Εκκλησιών με άλλα λόγια την υποταγή της Ανατολικής Εκκλησίας στους Ρωμαιοκαθολικούς, στους δε Σταυροφόρους ηγέτες υψηλότατες αμοιβές και άφθονα δώρα, αρκεί να ξαναπάρει το θρόνο που του ανήκε. Να σημειώσουμε ότι με επιγαμία οι ευρωπαϊκές Αυλές συνδεόντουσαν με το Βυζάντιο, καθώς ο Βονιφάτιος ο Μομφερατικός και ο «προστάτης» του, Φίλιππος της Σουηβίας είχαν νυμφευτεί Βυζαντινές αρχόντισσες και μάλιστα ο Βονιφάτιος είχε πάρει την κόρη του Ισαακίου και αδελφή του Αλεξίου.

Οι δελεασμένοι από τις υποσχέσεις, οι οποίες ήταν απόλυτα βέβαιο πως θα οδηγούσαν σε ζημία της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, Σταυροφόροι βοηθούν τον επιπόλαιο και αρχομανή Αλέξιο, που γίνεται αυτοκράτορας ως Αλέξιος ο 4ος, αλλά δεν μπορεί να ξεπληρώσει τις υποσχέσεις του. Έτσι, ο βενετσιάνικος στόλος - προκειμένου να λάβει πάση θυσία ό,τι του έχουν υποσχεθεί - καταφθάνει στην Κωνσταντινούπολη τον Ιούνιο του 1203.

Τον Ιανουάριο του 1204 (βλ. Ι.Ε.Ε., τόμος Θ, σελ. 39 - 40), αφού οι Σταυροφόροι, ιδίως οι Βενετσιάνοι, που ήθελαν, με μπροστάρη τον Ερρίκο Δάνδολο, να υπερτερήσουν έναντι των Γενουατών, είδαν πως δεν πρόκειται να τηρήσει όσα τους έταξε ο Αλέξιος ο 4ος, ο οποίος επιβάλλει βαριά αντιλαϊκή φορολογία μήπως και «εξοφλήσει» τους Σταυροφόρους, προξένησαν σημαντικές ζημιές σε κτίρια της Βασιλεύουσας.
Τότε, ξεσπάει αντιδυτική επανάσταση με επικεφαλής τον Αλέξιο Μούρτζουφλο (βλ. Μ. Λεφτσένκο, «Ιστορία της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας» Εκδόσεις Αναγνωστίδη, Αθήνα χ.χ., μετάφραση Γ. Ν. Βιστάκη, σελ. 316 - και εξής) , που εκθρονίζει και σκοτώνει τον Αλέξιο τον 4ο και το λαοπρόβλητο προσωρινό αυτοκράτορα Νικόλαο Καναβό. Με αφορμή την ανάρρηση του Μούρτζουφλου στο θρόνο (28/1 - 8/2/1204), οι Σταυροφόροι αποφασίζουν να καταλάβουν την Κωνσταντινούπολη και το πετυχαίνουν στις 13 Απριλίου 1204, ύστερα από δίμηνη σχεδόν πολιορκία.

1204 και λεηλασίες

Ο Μούρτζουφλος δραπετεύει στη Θράκη και αρχίζει η Φραγκοκρατία στην Ελλάδα. Ο Βαλδουίνος της Φλάνδρας, παρά την πρωτοκαθεδρία του Βονιφατίου, εξελέγη αυτοκράτορας της Λατινικής Αυτοκρατορίας της Κωνσταντινούπολης και ο Βενετσιάνος Θωμάς Μοροζίνι εξελέγη πατριάρχης. Μετά την άλωση της Κωνσταντινούπολης από τους Σταυροφόρους και την κατοχή της ως το 1261 (26/7), καταστράφηκε το βυζαντινό κράτος.

Σε γενικές γραμμές, μπορούμε να πούμε πως ύστερα απ’ το 1204 δημιουργήθηκαν πολλά φραγκικά κράτη ( ξεχωρίζουν η λατινική αυτοκρατορία Κωνσταντινούπολης και το βασίλειο της Θεσσαλονίκης), δημιουργούνται νέες εστίες για τον ελληνισμό (Νίκαια, Ήπειρος και Τραπεζούντα) και μεταφέρθηκαν στη Δύση ή καταστράφηκαν ανηλεώς πολύτιμα κειμήλια, έργα τέχνης, χειρόγραφα και βεβηλώθηκαν ορθόδοξοι ναοί.