Β.12. Ασκληπιός και Λισ(σ)ός

Η Λισ(σ)ός, αρχαία πόλη ανάμεσα στη Παλιόχωρα και τη Σούγια, στα νότια του σημερινού Νομού Χανίων της Κρήτης, ήταν γνωστή ως επίνειο της Υρτακίνης ή της Ελύρου και διέθετε σπουδαίο για τους ντόπιους και τους ξένους λιμάνι, κοντά στο Ροδοβάνι. Βρισκόταν στο μυχό του κόλπου του Αγίου Κυριακού, όπου ανακαλύφθηκαν ερείπια του θεάτρου, του υδραγωγείου, του νεκροταφείου και των λουτρικών εγκαταστάσεων της αρχαίας πόλης, καθώς και παλαιοχριστιανικών βασιλικών, κυρίως όμως του μεγάλου Ασκληπιείου, που καταστράφηκε από σεισμό.

Ιδρύθηκε στους κλασικούς χρόνους, αλλά άκμασε μέχρι την ύστερη αρχαιότητα. Το όνομα της τεκμηριώθηκε από διάφορες επιγραφές. Είχε, μάλιστα, αναδειχτεί σε υπολογίσιμη θαλάσσια δύναμη, χάρη στο εμπόριο και την αλιεία, ενώ είχε γίνει γνωστή έως και τα παράλια της Αφρικής.

Από επιγραφές και νομίσματα του 3^ου π.Χ. αιώνα, μάλιστα, μαρτυρούνται σχέσεις της Λισ(σ)ού με τον Έλληνα βασιλιά της Κυρηναϊκής, Μάγα (βασίλεψε: 276 – 250 π.Χ.). Συνάμα, μαθαίνουμε και ότι η Λισ(σ)ός έπαιξε πρωταγωνιστικό ρόλο στην περιοχή της, οργανώνοντας τις όμορές της πόλεις Υρτακίνα, Έλυρο και Τάρρα στην Οµοσπονδία των Ορείων. Το 183 π.Χ. συμμετείχε μαζί με άλλες πόλεις του κοινού των Κρητών στη σύναψη συνθήκης με τον Ευμένη το Β΄ της Περγάμου. Μετά την καταστροφή της, τον 9ο αι., δεν ξανακατοικήθηκε. 

Στη Λισ(σ)ό, όμως, βρίσκεται και  Ναός του Ασκληπιού, τον οποίο επισκέπτονταν από ολόκληρη την Κρήτη και που ήταν γνωστός λόγω της ιαματικής πηγής της περιοχής. Ο ναός βρίσκεται στη βάση του βουνού, όπου υπήρχε και ο απαραίτητος βωμός για τις θυσίες, ενώ, στην ίδια θέση, βρέθηκαν περίπου είκοσι αγάλματα, τα οποία είχαν προσφερθεί στον θεό από ασθενείς ή ανθρώπους, που ιάθηκαν και έδειχναν την ευγνωμοσύνη τους. Τα μεγάλης σημασίας ευρήματα (γλυπτά και αναθήματα κ.α.) της Λισ(σ)ού σήμερα φυλάσσονται στα μουσεία Χανίων και Ηρακλείου. Ένα χρυσό φίδι βρέθηκε ανάμεσα στις προσφορές. Κι αυτό είναι λογικό, εφόσον, στο Ναό του Ασκληπιού, οι ιερείς διατηρούσαν ζωντανά φίδια που τα χρησιμοποιούσαν στις τελετουργίες θεραπείας των ασθενών που γίνονταν εκεί.

Στο αρχαιολογικό μουσείο Χανίων, πέραν των άλλων, φυλάσσονται: Ο θεός Ασκληπιός, κεφάλι μαρμάρινο της θεάς Υγείας, προτομές του αυτοκράτορα Τιβέριου (14-37 μ.Χ.), γυμνός νέος ως ανάθημα προς τον Ασκληπιό, κορίτσι μαρμάρινο, γυμνό αγόρι με αστραγάλους στο χέρι (ανάθημα), μαρμάρινη τράπεζα με την επιγραφή «ΑΓΑΘΗΜΕΡΟΣ ΕΥΧΑΡΙΣΤΟΥ ΚΩΟΣ ΑΣΚΛΗΠΙΩ ΣΩΤΗΡΙ ΤΗΝ ΤΡΑΠΕΖΑΝ ΩΣ ΕΥΞΑΜΗΝ ΑΠΕΔΩΚΑ (σ’ ελεύθερη μετάφραση: «Ο Αγαθήμερος, από την Κω και γιος του Ευχάριστου, στον Ασκληπιό το Σωτήρα, σε ανταπόδοση της ίασής του, αφιερώνει την τράπεζα»)» κ.α.

Ο δωρικού ρυθμού ναός χτίστηκε τον 4^ο αιώνα π.Χ. από τετραγωνισμένες πέτρες. Το πάτωμά του είναι μεταγενέστερο (1^ος  αιώνας μ.Χ.) και έχει μωσαϊκό από πολύχρωμα χαλίκια, που συνθέτουν γεωμετρικά σχήματα και εικόνες ζώων.

Η Λισ(σ)ός, της οποίας το Ασκληπιείο κατά τη διάρκεια των ετών 1957 – 1958 ανεσκάφη από τον Νικόλαο Πλάτωνα, είχε, τέλος, δικά της χρυσά νομίσματα που είχαν από το ένα μέρος κεφαλή της Αρτέμιδος και από το άλλο δελφίνι και τη λέξη ΛΙΣΙΩΝ. Είχε συνάψει δε συμμαχία με την Υρτακίνα, με την οποία οι συναλλαγές γίνονταν με κοινό νόμισμα, που είχε από το ένα μέρος δελφίνι ή περιστέρι με ανοικτά φτερά και από το άλλο άστρο με 8 ακτίνες και τη λέξη Λ/Ι/Σ/Ι/Ω/Ν. 
Στα βυζαντινά χρόνια και μέχρι τις μέρες μας παρέμεινε ένα τοπικό, αγροτοκτηνοτροφικό θρησκευτικό κέντρο με τις εκκλησίες του Αη - Κυρκού και της Παναγίας, κτισμένες πάνω στα ερείπια παλαιοχριστιανικών βασιλικών. Με χρηματοδότηση από το κοινοτικό πρόγραμμα LEADER 1 και φορέα υλοποίησης τον ΟΑΔΥΚ, πραγματοποιήθηκε το 1994 ένα πρόγραμμα καθαρισμών, διαμόρφωσης μονοπατιών, επιφανειακής έρευνας και τοπογράφησης της αρχαίας Λισού. Μεγάλο τμήμα της κοιλάδας έχει ήδη απαλλοτριωθεί.

Άποψη του ναού του Ασκληπιού από ανατολικά.  (Υ.ΠΑΙ.Θ.Π.Α. - Γενική Γραμματεία Πολιτισμού)

Πηγή για το παρόν άρθρο εστάθησαν πληροφορίες για το ναό και για την πόλη που αντλήθηκαν από εγκυκλοπαιδικά λήμματα (Πάπυρος Λαρούς/ Υδρία κ.α.) και από τις ιστοσελίδες του Υπουργείου Πολιτισμού, από τις οποίες και η φωτογραφία του Ασκληπιείου...