105. Ο Ελληνισμός της Μ. Ασίας και του Πόντου, 1908-22

Οι Νεότουρκοι από το 1908, που επικρατεί το κίνημά τους στην Τουρκία, προσπαθούν με κάθε τρόπο να μειώσουν την επιρροή των χριστιανικών πληθυσμών στην οθωμανική αυτοκρατορία, και ιδιαίτερα των Ελλήνων και των Αρμενίων. Ο εκτουρκισμός κι οι διωγμοί εντείνονται περισσότερο κατά τη διάρκεια των βαλκανικών πολέμων 1912-13 και πιο πολύ μετά το τέλος τους.

Εξαιτίας αυτών των διώξεων εις βάρος του ελληνικού στοιχείου της οθωμανικής αυτοκρατορίας, οι ελληνοτουρκικές σχέσεις ήταν κατά τις παραμονές του 1ου παγκοσμίου πολέμου, αρκετά τεταμένες και είχαν φτάσει στα πρόθυρα πολεμικής σύρραξης.

Τον τουρκικό ανθελληνικό εθνικισμό υποβοηθούσε κι η γερμανική πολιτική στην Τουρκία. Οι Γερμανοί θεωρούσαν τους Έλληνες της οθωμανικής αυτοκρατορίας, οι οποίοι είχαν συγκεντρώσει στον έλεγχό τους το εμπόριο και τη βιομηχανία της υπανάπτυκτης Τουρκίας, ως σοβαρό εμπόδιο για την οικονομική τους διείσδυση στην περιοχή αυτή.

Στη διάρκεια του 1ου παγκοσμίου πολέμου και βρίσκοντας ως δικαιολογία τη «στρατιωτική ασφάλεια» των τουρκικών πόλεων, οι Νεότουρκοι εκτοπίζουν προς τη μικρασιατική ενδοχώρα μεγάλο μέρος του ελληνισμού της ανατολικής Θράκης, της δυτικής Μ. Ασίας και του Πόντου. Μακριά από το Πατριαρχείο και χωρίς ελληνικά σχολειά, οι Έλληνες εξαναγκάζονται σε εκτουρκισμό.

Ένα άλλο μέτρο «εξόντωσης» ήταν τα λεγόμενα «τάγματα εργασίας», όπου αναγκάζονταν να υπηρετούν οι άνδρες άνω των 45 ετών που δεν κατατάσσονταν στο στρατό. Τα «τάγματα εργασίας» βρίσκονταν στα βάθη της Μ. Ασίας  κι όσοι επιστρατεύονταν να υπηρετήσουν σε αυτά δούλευαν -υπό τρισάθλιες κι εξοντωτικές εργασιακές συνθήκες- σε λατομεία, ορυχεία, διανοίξεις δρόμων κι αλλού. Οι πιο πολλοί πεθαίνανε από την πείνα, τις κακουχίες και τις αρρώστιες.

Στον Πόντο, οι Έλληνες αποτελούσαν το 40% του πληθυσμού (1.000.000 περίπου) και, μαζί με τους Αρμενίους, είχαν στα χέρια τους την οικονομική ζωή της περιοχής. Αντιδρώντας στην τουρκική καταπίεση, οι Ελληνοπόντιοι κι οι Αρμένιοι από το 1915 ανέβηκαν ως αντάρτες στα βουνά για να περισώσουν ό,τι ήταν δυνατό.Προκάλεσαν, όμως, εντονότερη τουρκική καταπίεση και το 1915 το μεγαλύτερο μέρος του αρμενικού πληθυσμού της Τουρκίας σφαγιάστηκε.

Όταν τελείωσε ο 1ος παγκόσμιος πόλεμος, η κατάσταση δεν άλλαξε καθόλου προς το καλύτερο. Ίσα - ίσα που κρεμόταν πάλι σε μια λεπτή κλωστή. Οι Τούρκοι εθνικιστές είχαν επικεφαλής το Μουσταφά Κεμάλ Ατατούρκ και το ανθελληνικό μα και κατά όλων των των ξένων κίνημά τους βρισκόταν σε έξαρση.

Τώρα, οι Τούρκοι αγωνίζονται κι επίσημα να «καθαρίσουν» τον Πόντο, εξοντώνοντας το ελληνικό στοιχείο. Και έβρισκαν γι` αυτούς μια νόμιμη δικαιολογία. Το 1919 οι Πόντιοι, μαζί με τους Αρμενίους και με την πρόσκαιρη υποστήριξη της ελληνικής κυβέρνησης Βενιζέλου προσπαθούν να προωθήσουν σχέδιο δημιουργίας ενός αυτόνομου Ποντοαρμενικού κράτους, εκτεινομένου από την Τραπεζούντα ως το Βαν και τα αρμενικά σύνορα της Καυκασίας.

Η πρώτη κίνηση για αυτό το σχέδιο τοποθετείται στις αρχές του 1918 κι όταν στο τέλος της ίδιας χρονιάς ο Βενιζέλος στο υπόμνημά του για τις ελληνικές διεκδικήσεις δεν περιελάμβανε αξιώσεις για την περιοχή του Πόντου, παρά το ακμάζον ελληνικό στοιχείο, οι Πόντιοι αναθέτουν την εκπροσώπησή τους στο μητροπολίτη Τραπεζούντας Χρύσανθο Φιλιππίδη (φωτό).

Ο Χρύσανθος με μετριοπάθεια συζήτησε την προοπτική της ελληνοποντιακής αυτονομίας με ελληνοτουρκική ισοπολιτεία υπό την κηδεμονία της Κοινωνίας των Εθνών και με τη σουλτανική τουρκική κυβέρνηση και με τον Κεμάλ και με τις ρωσικές αρχές και την «Αντάντ» και (την άνοιξη του 1919) με τον Ελ. Βενιζέλο.

Η συνθήκη των Σεβρών (Αύγουστος 1920) αναγνωρίζει το Ποντοαρμενικό κράτος, που από το Γενάρη του 1920 είχαν συνυπογράψει ο Χρύσανθος κι ο πρωθυπουργός της ήδη υπάρχουσας Αρμενικής Δημοκρατίας, Αλ. Χατισιάν.

Το αυτόνομο ελληνοαρμενικό κράτος ήταν βραχύβιο. Όταν το Νοέμβρη του 1920 οι Αρμένιοι νικιούνται στο Ερζερούμ από τους κεμαλικούς και συνθηκολογούν, οι Τούρκοι, γεμάτοι εθνικό φανατισμό, με έκτακτα στρατοδικεία θανατώνουν πολλούς Έλληνες του Πόντου.

Υπολογίζεται πως μεταξύ 1915-22 περισσότεροι από 200.000 Έλληνες Πόντιοι χάθηκαν ή θανατώθηκαν και αρκετοί Έλληνες της ανατολικής Θράκης, της δυτικής Μ. Ασίας και του Πόντου για ν` αποφύγουν τους διωγμούς θα καταφύγουν και πριν το 1922 ακόμη ως πρόσφυγες στην Ελλάδα ή σε άλλα κράτη, ενώ οι Πόντιοι βρίσκουν καταφύγιο στη νότια Ρωσία.