Β. 39. Τα δύσκολα, πρώτα, χρόνια των προσφύγων
Τα χρόνια μετά το 1922 και τη Μικρασιατική τραγωδία δεν ήσαν εύκολα για τον Ελληνισμό. Εντούτοις, με δανεικά από την Ευρώπη και με απαλλοτριώσεις γεωργικών εκτάσεων κατόρθωσαν οι ελληνικές κυβερνήσεις να βοηθήσουν αρχικά στοιχειωδώς τους Μικρασιάτες πρόσφυγες. Την ευθύνη αποκατάστασης των προσφύγων στα αστικά κέντρα και την ύπαιθρο , στην αρχή, ανέλαβε ιδιωτικός φορέας, η Επιτροπή Αποκαταστάσεως Προσφύγων (ΕΑΠ).

Οι περισσότεροι πρόσφυγες μένουν υπό τρισάθλιες συνθήκες στις παρυφές των μεγαλουπόλεων, δημιουργούν νέους, καθαρά προσφυγικούς συνοικισμούς σε Αθήνα- Πειραιά- Θεσ/νικη κι όφειλαν να ξεπληρώσουν μέσα σε 5-25 χρόνια τα έξοδα για την εγκατάστασή τους.

Πρόσφυγες σε δρόμο της Αθήνας, 1922 © Αρχείο Αμερικανικού Ερυθρού Σταυρού, Library of Congress

Ο Βενιζέλος, ως πρωθυπουργός μετά το 1930, ασχολείται με το προσφυγικό και με τη δημιουργία του υπουργείου Πρόνοιας,  η κυβέρνησή του αναλαμβάνει κι ασκεί ως κρατικός φορέας περισσότερο οργανωμένη πολιτική υποστήριξης των προσφύγων: Καταβάλλεται προσπάθεια να δημιουργηθούν νέοι πρότυποι συνοικισμοί (Νέα Σμύρνη, Νέα Φιλαδέλφεια) και για πρώτη φορά στην Ελλάδα καθιερώνεται η πολυκατοικία ως τρόπος στέγασης, για να αποφευχτεί η αχαλίνωτη κι απεριόριστη επέκταση της πόλης.

Όταν έρχονται στην Ελλάδα κι εγκαθίστανται σε πολλές ελληνικές πόλεις, οι πρόσφυγες συντελούν στην έντονη αστικοποίηση της χώρας, ενώ στη διόγκωση των αστικών κέντρων έπαιξε βασικότατο ρόλο κι η βιομηχανική ανάπτυξη, που βρήκε φτηνό εργατικό δυναμικό σε Αθήνα, Θεσ/νικη, Πειραιά τους πρόσφυγες. Έτσι, μαραζώνουν οι μικροβιομηχανίες της επαρχίας και παρατηρείται έντονο ρεύμα αστυφιλίας προς την Αθήνα ή άλλα αστικά κέντρα εκ μέρους των εργατών, που ψάχνουν δουλειά. Καθώς η ύπαιθρος χάνει τα εργατικά χέρια, αποδυναμώνεται διαρκώς κι οι μελλοντικές γενιές θα ζήσουν τις ολέθριες συνέπειες στην ανάπτυξη των ελληνικών πόλεων.

Η ζωή στους προσφυγικούς συνοικισμούς, ιδίως πριν το 1930, ήταν απάνθρωπη, χωρίς καμία πρόνοια για τα αναγκαία έργα υποδομής (ηλεκτροφωτισμός- ύδρευση κ.α.) και καμιά χωροταξική μελέτη εντός κι εκτός σχεδίου πόλεως, ούτε καν στοιχειώδη μελέτη των όρων διαβίωσης σ` αυτούς.

Η στέγαση των προσφύγων γίνεται αντικείμενο μικροκομματικής εκμετάλλευσης κι η κατοικία εμπορικής συναλλαγής, ενώ τα ίδια «προβλήματα»  αντιμετωπίζουν και όσοι άνεργοι και άστεγοι έχουν κατακλύσει την Αθήνα και -με την άναρχη επέκταση της πρωτεύουσας- βαθμιαία (μετά το 2ο παγκόσμιο πόλεμο, ως επί το πλείστον) θα την «καταντήσουν» ένα τερατόμορφο πολεοδομικό συγκρότημα με μύρια άλυτα προβλήματα (νέφος, κυκλοφοριακό, αποχετευτικό, ύδρευση κ.α.).

Οι προσφυγικοί συνοικισμοί θα γίνουν κυψέλες  εργατικής συνειδητοποίησης κι αμφισβήτησης του κρατούντος κοινωνικού συστήματος της προπολεμικής περιόδου κι όσων ακολουθούν, αλλά συγχρόνως προσέφεραν ανεκτίμητες υπηρεσίες στη σύγχρονη ελληνική πνευματική ζωή. Επίσης, οι πρόσφυγες πρωταγωνίστησαν στην πολιτική, οικονομική, πνευματική, αθλητική, πολιτιστική ζωή της σύγχρονης ελληνικής κοινωνίας, αλλά εγκατασταθέντες στα εδάφη που η Ελλάδα προσάρτησε από τους ενδοβαλκανικούς πολέμους του 1912-13 ενίσχυσαν την ελληνικότητα των περιοχών αυτών (Μακεδονία, Θράκη, Κρήτη). Έτσι, μετά το 1924, οι Έλληνες εισέρχονται -χάρη στους Μικρασιάτες ξεριζωμένους πρόσφυγες, που κατέφυγαν εδώ- σε ένα νέο κεφάλαιο της οικονομοπολιτικοκοινωνικής ιστορίας τους, που επίσημα ξεκινά με την έξωση των Γκλύξμπουργκ και την ανακήρυξη της 1ης Ελληνικής Δημοκρατίας (Παπαναστασίου/25-3-1924).

Ενδεικτική βιβλιογραφία:

1. Ανδριώτης Νίκος, «“Εμείς” και οι “άλλοι”: Πρόσφυγες και γηγενείς στην Ελλάδα του Μεσοπολέμου», Μετανάστευση, Ετερότητα και Θεσμοί υποδοχής στην Ελλάδα. Το στοίχημα της κοινωνικής ένταξης, επιμ. Α. Τάκης, εκδ. Σάκκουλα, Αθήνα 2010, σ. 15-37. 

2. Κοινωνία των Εθνών, Η εγκατάσταση των προσφύγων στην Ελλάδα (Γενεύη 1926), μτφρ.  Φ. και Μ. Βεϊνόγλου, Αθήνα 1997