139. Γονικές συμβουλές ως λογοτεχνικό μοτίβο


Οι γονείς θέλουνε, πάντοτε, το καλό των παιδιών τους. Και με διαρκείς συμβουλές κι αγωνιώδεις νουθεσίες, προσπαθούνε να τα φέρουνε στον «ίσιο δρόμο» των κανόνων της κοινωνικής ηθικής, στην υλική προκοπή, στην κοινωνική ευημερία και στην αρμονική ένταξη στο κοινωνικό σύνολο, με σεβασμό προς την αξιοπρέπεια και τα δικαιώματα του πλησίον.

Με γονική αγάπη περιβάλλει ο Ιησούς τα παιδιά (Καινή Διαθήκη)

Λόγια σοφά, βγαλμένα από την εμπειρία της ζωής χρησιμοποιούν οι γεννήτορες, για να βοηθήσουνε τα παιδιά τους να μάθουνε ν’ αντέχουνε, μ’ υπομονή και ψυχική γαλήνη, στις λύπες της καθημερινότητας, να διδάσκονται, με προθυμία, από τα παθήματά τους και τους μεγαλύτερους σ’ ηλικία ή πιο έμπειρους και να γεύονται, μ’ εγκράτεια και αυτοκυριαρχία, τις χαρές της ζωής. Κι ο πατέρας με τη μάνα φροντίζουνε η αγάπη προς τα παιδιά να «φωτίζει» τις αξίες και τις αρετές εκείνες που χαρακτηρίζουν και προσιδιάζουν σ’ ένα συνετό, νομοταγή και αμφισβητία κάθε «σκοτεινής πτυχής» στη ζωή πολίτη: υπομονή και επιμονή, αβροφροσύνη, ευσπλαχνία, φιλανθρωπία και καλοσύνη, ειρήνη και πατριωτισμός, δικαιοσύνη, φιλοζωία, εργατικότητα, φιλοτιμία, αυτοκριτική και ταπεινοφροσύνη, μέτρο, φιλομάθεια και φιλοκαλία, φιλαλήθεια, πίστη.

Από τα πάμπολλα, λοιπόν, κείμενα που, ως παροτρύνσεις και νουθεσίες, απευθύνονται στη νέα γενιά και απαντώνται στις γραμματολογίες όλων των εθνών του ανθρώπινου γένους, οι «Παροιμίες» του Σολομώντος κατέχουν αξιοπρόσεχτη θέση. Όχι μονάχα εξαιτίας του ότι αποδίδονται σε μια σπουδαία προσωπικότητα της Εβραϊκής και της Παγκόσμιας Ιστορίας, το Σολομώντα, για τον οποίο θα γράψουμε στη συνέχεια, αλλά επειδή «[…] προβάλλουν μιαν εξαιρετικά ωφελιμιστική ηθική, που αποβλέπει κυρίως στην απόχτηση της ευτυχίας και της επιτυχίας στην επίγεια ζωή. Παρ’ όλ’ αυτά δε λείπουν τελείως απ’ αυτό οι σοφές συμβουλές – παρουσιάζει επίσης πολλές ωραίες σελίδες, όπως είναι το εγκώμιο της ενάρετης και εργατικής γυναίκας […]»[1].

Σκοπός όποιου συνέγραψε τις «Παροιμίες» είναι όποιος διαβάσει το έργο, ιδίως δε η νεολαία, να αποχτήσει σοφία, παιδεία, σύνεση, δικαιοσύνη, ευθυκρισία και «επιστήμην κυβερνήσεως». Οι σοφές συμβουλές του παροιμιογράφου άπτονται πολλών πτυχών της καθημερινής ζωής και θεωρούν ως σοφία το χάρισμα εκείνο που μπορεί να δοθεί στον άνθρωπο να αντιμετωπίζει πρόσωπα, πράγματα και καταστάσεις της ζωής του με τον ίδιο τρόπο που τα βλέπει ο θεός. Αξίζει να σημειωθεί, βεβαίως, ότι οι ποινές για τους ανυπάκουους στις συμβουλές του παροιμιογράφου και στις ορμήνιες του θεού, αλλά και η ανταμοιβή των δίκαιων και πιστών στο περιεχόμενο και τη διδασκαλία των «Παροιμιών» δεν αφορά τη μεταθανάτια τύχη των ανθρώπων, αλλά, όπως εύκολα καταλαβαίνουμε από το είδος των τιμωριών και των επαίνων, την επίγεια ζωή.

Με αρκετό, πάντως, «ρίσκο», μπορούμε να υποθέσουμε ότι τωόντι φέρουν την υπογραφή του Σολομώντος αρκετές από τις παρούσες «Παροιμίες» και ότι εντάσσονται χρονικά στην εποχή του (10^ος αιώνας π.Χ.) ακόμη και αυτές που δεν ήσαν δικής του έμπνευσης, αλλά τις «αποθησαύρισε», για να τις δημοσιεύσει μαζί με το δικό του έργο. Πιθανότερο μοιάζει το ότι, όταν έγραφε τις δικές του, ο Σολομών ενσωμάτωσε στο έργο του παροιμιώδεις συμβουλές και άλλων προηγούμενων συγγραφέων,  αλλά το έργο πήρε την τωρινή του, οριστική, μορφή από κατοπινούς του παροιμιογράφους, οι οποίοι, στο δικό τους πόνημα, συμπεριέλαβαν και τη γραπτή παράδοση του Σολομώντος και των παλαιότερων. Πάντως, το σύνολο των «Παροιμιών» μοιάζουν «επηρεασμένες από την αιγυπτιακή σκέψη, ιδίως το κείμενο του Αμενχοτέπ»[2].

Η  σημασία, όμως, των γονικών συμβουλών για την προκοπή των παιδιών είναι, ανέκαθεν, γνωστή ανά τον κόσμο, αλλά και στους Έλληνες της κλασικής εποχής, μα και των νεότερων χρόνων. Τούτο γίνεται αντιληπτό και στις ορμήνιες του Σουρούπακ στη Μεσοποταμία του 2500 π.Χ. προς το γιο του και στην αρχαία Αιγυπτιακή Φιλολογία, όπου συναντούμε τα κείμενα του Παχοτέπ (2400 π.Χ.), που συμβουλεύει το γιο του πως θα πετύχει στο Φαραωνικό δικαστήριο, και τις συμβουλές του Αμενχοτέπ, που χρονολογούνται περί το 1200 π.Χ.. Στην Ελληνική  Γραμματεία, τα πιο χαρακτηριστικά παραδείγματα απαντώνται στα Ομηρικά Έπη (ραψωδία Ρ της «Ιλιάδας», όπου έχουμε τη Θέτιδα με το μοναχογιό της, Αχιλλέα κ.α.), στο έργο του Ξενοφώντος («Απομνημονεύματα», Βιβλίο Β, Κεφάλαιο 2), στην αττική τραγωδία ( «Αντιγόνη» του Σοφοκλή πώς ο Κρέων συμβουλεύει το γιο του, Αίμονα) και κωμωδία ( «Νεφέλες» Αριστοφάνους). Στο Βυζάντιο, μεταξύ άλλων, έχουμε το έργο του αυτοκράτορα Κων/νου του 7ου του Πορφυρογέννητου (10ος αι. μ.Χ.), «Προς τον ίδιον υιόν Ρωμανόν (ή De Administrando Imperio ήτοι Περί Διοίκησης του Κράτους) », με οδηγίες και χρήσιμες πληροφορίες σχετικά με τη Βυζαντινή αυτοκρατορία και αποδέκτη το γιο του και μελλοντικό διάδοχό του στο θρόνο, Ρωμανό το 2ο. Επιβιώσεις του μοτίβου παρατηρούνται και στα νεότερα Δημοτικά Τραγούδια και στις λαϊκές παροιμίες («Ευχή γονέων αγόραζε και στα βουνά περπάτα» π.χ.).

Εξάλλου, όλοι μπορούν να θυμηθούν και την αγάπη, με την οποία περιέβαλε, όπως φαίνεται στα χωρία της Καινής Διαθήκης, τα παιδιά ο Ιησούς Χριστός, κατά τις περιοδείες του.

Σε 31 ανισομεγέθη κεφάλαια, μα με συχνότατες επαναλήψεις λέξεων ή φράσεων, κατατέμνονται οι «Παροιμίες». Τα κεφάλαια αυτά μπορούν να υπαχθούν σε τέσσερις ενότητες. Συγκεκριμένα, τα κεφάλαια 1 έως 10 αφορούν τη νεανική ηλικία, τα επόμενα 10 ( 11 μέχρι 20) αναφέρονται σε άντρες και γυναίκες, ενώ από το 21^ο έως το 30^ο ο συγγραφέας των «Παροιμιών» απευθύνει συμβουλές προς βασιλείς και ηγεμόνες και στο τελευταίο (31^ο) κεφάλαιο, που αποτελεί μόνο του αυτόνομο τμήμα αν και νοηματικά συνδέεται με κάποια από τα προηγούμενα, δίδεται η περιγραφή της τέλειας γυναίκας.

---

[1] Βλ. «Ιστορία της Ανθρωπότητος» της UNESCO, Τόμος 2, σελ. 224, Εκδόσεις «Ελληνική Παιδεία» για την Ελληνική γλώσσα, Αθήνα, 1966.

[2] Βλ. «Ιστορία της Ανθρωπότητος», ό.π., σελ. 224.